Bàn chân chữ X ở trẻ em: Nguyên nhân, dấu hiệu và cách điều trị hiệu quả

Bàn chân chữ X là dị tật phổ biến ở trẻ em, ảnh hưởng đến dáng đi và sự phát triển xương khớp. Bài viết phân tích nguyên nhân, dấu hiệu nhận biết, biến chứng, các phương pháp điều trị từ nhẹ đến phẫu thuật, cùng cách phòng ngừa để giúp trẻ phát triển bình thường.

1. Bàn chân chữ X là gì?

Bàn chân chữ X (Genu Valgum) là tình trạng trục chân lệch vào trong, khi trẻ đứng thẳng, đầu gối chụm vào nhau nhưng mắt cá chân tách xa, tạo hình chữ X.

- Đây là một dạng dị tật phổ biến ở trẻ từ 3–7 tuổi, phần lớn là sinh lý, nhưng nếu kéo dài hoặc mức độ nặng, có thể gây ảnh hưởng xấu đến vận động, khớp gối và dáng đi.

- Ở Việt Nam, theo khảo sát tại Hà Nội năm 2021, khoảng 5% trẻ từ 6–10 tuổi xuất hiện chân chữ X mức độ nhẹ, thường liên quan đến thiếu vitamin D hoặc còi xương.

Tầm quan trọng của việc nhận biết: Phát hiện sớm giúp can thiệp bằng các phương pháp bảo tồn trước khi cần phẫu thuật, giảm nguy cơ biến dạng xương khớp lâu dài.

2. Nguyên nhân gây bàn chân chữ X ở trẻ

Sinh lý

- Tất cả trẻ em đều trải qua giai đoạn chân chữ O → chuyển sang chữ X nhẹ từ 3–7 tuổi.

- Trục xương chưa hoàn thiện, cơ và dây chằng quanh khớp gối còn mềm, khiến chữ X nhẹ tự cải thiện khi trẻ 7–8 tuổi..

Thiếu hụt dinh dưỡng

- Thiếu vitamin D và canxi → còi xương → chân X rõ rệt.

- Nghiên cứu ở Việt Nam (Hà Nội, 2021) ghi nhận trẻ thiếu vitamin D có nguy cơ chân chữ X nặng hơn 3 lần so với trẻ đủ vitamin D.

Béo phì

- Trẻ thừa cân → tăng áp lực lên sụn tăng trưởng, làm lệch trục xương chày – đùi.

- Các nghiên cứu quốc tế cho thấy: trẻ béo phì có tỉ lệ chân chữ X nặng hơn 2–3 lần so với trẻ bình thường.

Bất thường xương bẩm sinh

- Bất thường phát triển xương đùi hoặc xương chày → trục chân lệch.

- Một số hội chứng di truyền hiếm gặp: hội chứng Marfan, rickets bẩm sinh… cũng liên quan.

Chấn thương hoặc bệnh lý

- Chấn thương sụn tăng trưởng ở đầu gối → lệch trục chân.

- Viêm khớp hoặc các bệnh lý khớp bẩm sinh có thể dẫn đến biến dạng chữ X.

3. Dấu hiệu nhận biết và biến chứng 

Dấu hiệu nhận biết:

- Đầu gối chạm nhau, mắt cá chân cách xa khi trẻ đứng thẳng.

- Trẻ than đau khớp gối, hông sau khi đi bộ hoặc chạy lâu.

- Dáng đi loạng choạng, dễ té ngã.

- Biến dạng rõ rệt khi so sánh với trẻ cùng tuổi.

- Quan sát trực tiếp từ phía sau: gối chụm, mắt cá chân tách xa → dễ nhận biết sớm.

Theo nghiên cứu Pediatric Orthopaedics (2020), khoảng 70% trẻ chữ X nặng biểu hiện đau hoặc mỏi khớp sau 5–7 năm nếu không can thiệp.

Biến chứng nếu không điều trị:

- Lệch trục xương, thoái hóa khớp gối sớm: Trẻ lớn lên dễ bị đau đầu gối, hạn chế vận động.

- Ảnh hưởng chiều cao và dáng đi: Chân chữ X nặng kéo dài có thể làm dáng đi kỳ quặc, ảnh hưởng tâm lý.

- Biến dạng thứ phát: Chân chữ X nặng có thể liên quan đến bàn chân bẹt hoặc bàn chân vẹo, làm tăng nguy cơ đau bàn chân và khớp cổ chân.

4. Phương pháp điều trị

Trường hợp nhẹ (theo dõi tự nhiên)

- Trẻ dưới 7 tuổi, chữ X nhẹ, không đau → chỉ cần theo dõi.

- Khuyến khích trẻ vận động, đi chân trần trên cỏ, tập luyện cơ chân.

Điều trị bảo tồn

- Bổ sung vitamin D, canxi đầy đủ theo hướng dẫn bác sĩ.

- Giảm cân nếu trẻ thừa cân để giảm áp lực lên khớp gối.

- Vật lý trị liệu: tăng sức mạnh cơ đùi, cơ hông; tập kéo giãn gân cơ quanh khớp gối.

- Nẹp chỉnh trục chân: giúp duy trì tư thế đúng, hạn chế tiến triển biến dạng.

Phẫu thuật

- Chỉ định: chữ X nặng, đau, biến dạng kéo dài sau tuổi 8–10.

- Phẫu thuật guided growth: ghim sụn tăng trưởng điều chỉnh trục xương dần dần.

- Trường hợp phức tạp: kết hợp phẫu thuật chỉnh hình xương chày – đùi.

- Mục tiêu: đưa trục xương về vị trí bình thường, phục hồi dáng đi và vận động tự nhiên.

5. Cách phòng ngừa

• Chế độ dinh dưỡng giàu canxi, vitamin D; tắm nắng vừa đủ.

• Khuyến khích trẻ vận động đều, tập chân trần trên bề mặt mềm để phát triển cơ bàn chân và chân.

• Giảm cân nếu trẻ thừa cân để giảm áp lực lên khớp gối.

• Theo dõi sự phát triển của trục chân, đưa trẻ đi khám bác sĩ nếu thấy dáng đi bất thường, đau khớp.
  

Kết luận: Bàn chân chữ X là tình trạng phổ biến ở trẻ em, phần lớn là sinh lý và tự cải thiện. Tuy nhiên, nếu kéo dài hoặc nặng, cần phát hiện sớm và can thiệp để tránh biến dạng lâu dài, đau khớp và ảnh hưởng vận động. Cha mẹ nên theo dõi dáng đi, chế độ dinh dưỡng và tham khảo ý kiến bác sĩ khi cần.